Jakie są etapy postępowania karnego? Od zatrzymania do wyroku

Postępowanie karne to złożony i wieloetapowy proces, którego celem jest wykrycie sprawcy przestępstwa, ustalenie prawdy materialnej (faktów co do danej sprawy) oraz przede wszystkim wydanie sprawiedliwego i rzetelnego wyroku. Polskie prawo karne procesowe, zawarte przede wszystkim w Kodeksie postępowania karnego (k.p.k.), przewiduje szereg działań podejmowanych zarówno przez organy ścigania, jak i sąd, zmierzających do pociągnięcia do odpowiedzialności sprawcy czynu zabronionego przy jednoczesnym zapewnieniu gwarancji procesowych oskarżonemu. Poniżej przedstawiam poszczególne etapy postępowania karnego – od zatrzymania osoby podejrzanej, aż po wydanie prawomocnego wyroku.

Zatrzymanie osoby podejrzanej

Zatrzymanie to pierwszy, bardzo często nagły i dynamiczny etap postępowania karnego. Może ono zostać dokonane przez Policję lub inne uprawnione organy, w przypadku, gdy istnieje uzasadnione przypuszczenie, że dana osoba popełniła przestępstwo oraz zachodzi jedna z przesłanek, takich jak:
– obawa ucieczki lub ukrycia się,
– możliwość zatarcia śladów przestępstwa,
– popełnienie przestępstwa na gorącym uczynku lub bezpośrednio po nim.

Zatrzymanie może trwać maksymalnie 48 godzin. W tym czasie osoba zatrzymana ma zapewnione ustawowo prawo do obrony, w tym do kontaktu z adwokatem oraz odmowy składania wyjaśnień. Jeśli prokurator złoży wniosek o tymczasowe aresztowanie, sąd ma 24 godziny od chwili otrzymania takiego wniosku na jego rozpoznanie. W przeciwnym razie osoba zatrzymana powinna zostać zwolniona. Tym samym łącznie czas pozbawienia wolności tj. od czasu zatrzymania do chwili wydania przez sąd ewentualnego postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania nie może przekroczyć więcej niż 72 godzin. Jeżeli tak się stanie to wówczas osoba zatrzymana, niezależnie od przyczyn zatrzymania, musi zostać natychmiastowo zwolniona.

Przedstawienie zarzutów – status podejrzanego

Jeśli zgromadzone dotychczas dowody wskazują, że dana osoba mogła popełnić czyn zabroniony, prokurator ogłasza jej postanowienie o przedstawieniu zarzutów. Od tego momentu osoba ta zyskuje status podejrzanego, z przysługującymi jej uprawnieniami, w tym m.in. prawem do składania wyjaśnień, przeglądania akt postępowania przygotowawczego (w określonym zakresie – zgodnie z uznaniem organu ścigania),
a przede wszystkim prawem do obrony. Po przedstawieniu zarzutów podejrzanemu sprawa zmienia się ze sprawy prowadzonej o czyn („in rem”) na sprawę prowadzonej przeciwko podejrzanemu, przeciwko osobie („in personam”).

Co do zasady dopiero po przedstawieniu zarzutów można zastosować środki zapobiegawcze a mianowicie takie jak:
– dozór Policji (połączony z zakazem np. kontaktowania się z innym podejrzanymi bądź pokrzywdzonymi, czy zakazem zbliżania się do określonych osób na ustaloną przez organ ściągania odległość);
– zakaz opuszczania kraju połączony z zatrzymaniem paszportu;
– poręczenie majątkowe,
– tymczasowe aresztowanie.

Postępowanie przygotowawcze – dochodzenie lub śledztwo

Postępowanie przygotowawcze to etap, w którym organy ścigania (najczęściej Policja pod nadzorem prokuratora) gromadzą materiał dowodowy niezbędny do ustalenia czy przestępstwo zostało popełnione i kto jest jego sprawcą. Wyróżniamy dwie formy postępowania przygotowawczego:

– dochodzenie – stosowane w sprawach o lżejszy ciężar gatunkowy,
– śledztwo – prowadzone w sprawach poważniejszych.

Na tym etapie postępowania przygotowawczego mogą być przesłuchiwani świadkowie, powoływani biegli, przeprowadzane eksperymenty procesowe i inne czynności dowodowe, zwłaszcza dowody niecierpiące zwłoki, których przeprowadzenie w późniejszym czasie byłoby niemożliwe bądź znacznie utrudnione. Postępowanie przygotowawcze kończy się najczęściej wniesieniem aktu oskarżenia, umorzeniem sprawy lub warunkowym umorzeniem. Często również, w przypadku spełnienia ustawowych przesłanek, organ prokuratorski może zamiast aktu oskarżenia skierować wniosek o dobrowolne poddanie się karze w oparciu o ustalenia co do wymiaru kary ustalone z podejrzanym.

Postępowanie sądowe – rozprawa główna

Po wniesieniu aktu oskarżenia sprawa trafia do sądu właściwego miejscowo i rzeczowo. Postępowanie sądowe składa się z kilku faz:
– przygotowanie do rozprawy,
– rozprawa główna – podczas której sąd zapoznaje się z materiałem dowodowym,
– mowy końcowe.

Po zakończeniu rozprawy sąd udaje się na naradę, po której wydaje wyrok – skazujący lub uniewinniając, bądź umarzający albo warunkowo umarzający postępowanie co do określonych czynów.

Środki zaskarżenia – apelacja

Wyrok sądu I instancji nie kończy jeszcze definitywnie całego postępowania albowiem każda ze stron może wnieść środek odwoławczy w postaci apelacji. Apelację rozpoznaje sąd II instancji, który ma prawo:
– utrzymać wyrok w mocy,
– uchylić wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania,
– zmienić wyrok.

Sąd odwoławczy co do zasady nie prowadzi postępowania dowodowego. Może jednak rozpoznać nowe dowody, których nie może było powołać czy przeprowadzić przed sądem I instancji albo dowodowy które sąd I instancji pominął i zostały one zgłoszone do przeprowadzenia w apelacji, w ramach właśnie postępowania odwoławczego.

Apelacja musi zostać zapowiedziana w ciągu 7 dni od ogłoszenia wyroku i wniesiona w terminie 14 dni od doręczenia uzasadnienia. Oznacza to, że od momentu terminu ogłoszenia wyroku (niezależnie od tego czy byliśmy obecni podczas jego ogłoszenia) biegnie termin 7 dni na złożenie wniosku o uzasadnienie. Po doręczeniu nam przez sąd mamy 14 dni na złożenie ewentualnej apelacji do sądu odwoławczego.

Wykonanie wyroku

Po uprawomocnieniu się wyroku sądowego postępowanie karne wchodzi w fazę tzw. wykonawczą. Jeśli zapadł wyrok skazujący, wykonaniu podlegają:
– kara główna, (np. kara pozbawienia wolności, czy kara ograniczenia wolności – np. prace społeczne);
– środki karne,
– środki kompensacyjne,
– inne orzeczenia.

W określonych przez ustawy (głównie kodeks karny wykonawczy i kodeks karny) przypadkach możliwe jest złożenie wniosku o odroczenie lub przerwę w wykonaniu kary, a także o warunkowe przedterminowe zwolnienie.

W wyjątkowych przypadkach dopuszczalne jest także złożenie kasacji, skargi na wyrok sądu odwoławczego bądź wniosku o wznowienie postępowania, czyli tzw. nadzwyczajnych środków zaskarżenia, które jednak same z siebie nie wstrzymują biegu wykonania orzeczonych kar.

Postępowanie karne w Polsce to niewątpliwie wieloetapowy i niekiedy bardzo złożony proces, który ma na celu zagwarantowanie sprawiedliwości oraz poszanowanie praw wszystkich stron, w tym zwłaszcza oskarżonego i pokrzywdzonego. Od chwili zatrzymania podejrzanego, poprzez całe postępowanie przygotowawcze i proces sądowy, aż po wykonanie wyroku – każdy etap jest obwarowany szczegółowymi przepisami postępowania karnego mającymi zmierzać do zapewniania jego rzetelności. Skorzystanie z pomocy doświadczonego adwokata zwłaszcza na wczesnym etapie sprawy może mieć istotne znaczenie dla przebiegu i ostatecznego wyniku całej sprawy.